Η εταιρεία Eldorado Gold δεν έχει τις καλύτερες σχέσεις με τον ΣΥΡΙΖΑ. Δεν τις είχε σίγουρα προτού κερδίσει ο ΣΥΡΙΖΑ την εξουσία, όταν με πάθος στήριζε το κίνημα κατά των μεταλλείων στη Χαλκιδική, αλλά φαίνεται πως δεν τις έχει ούτε με την σημερινή κυβέρνηση. Κι ας έχει κάνει ο Αλέξης Τσίπρας, από τον Ιούλιο 2015, τη μνημειώδη δήλωση «ε, αφήστε, ήμασταν με τη μία [πλευρά], ως κυβέρνηση όμως έχεις ευθύνη να μην οδηγήσεις 5.000 εργαζομένους στην ανεργία, αλλά να βρεις μια λύση».
Και ξαφνικά, στις 11 Ιανουαρίου, η Eldorado Gold ανακοινώνει «αλλαγές στα επενδυτικά της σχέδια» επειδή «για να ολοκληρώσει την κατασκευή και ανάπτυξη των μεταλλευτικών της έργων στη Χαλκιδική, η εταιρεία Ελληνικός Χρυσός, θυγατρική της Eldorado στην Ελλάδα, χρειάζεται τη χορήγηση μίας σειράς αδειών και εγκρίσεων “ρουτίνας” από διάφορες Δημόσιες υπηρεσίες, κυρίως υπό την εποπτεία του Υπουργείου Ενέργειας και Περιβάλλοντος».
Η εταιρεία απέδωσε τις καθυστερήσεις στην έκδοση των αδειών στον «επηρεασμό» του υπουργείου και των υπηρεσιών «από ομάδες αντιτιθέμενες σε επενδύσεις». Και συμπλήρωσε: «Το 2015 μάλιστα, το Υπουργείο ανακάλεσε ή ανέστειλε ορισμένες άδειες της Ελληνικός Χρυσός […], κάτι που είχε αρνητική επίπτωση στο χρονοδιάγραμμα και στον προϋπολογισμό της Εταιρείας για την υλοποίηση της επένδυσης. Η Ελληνικός Χρυσός αναγκάστηκε να προσφύγει στα δικαστήρια προκειμένου να διευθετηθούν αυτές οι καθυστερήσεις στην έκδοση αδειών, με αποτέλεσμα να έχουν εκδοθεί αποφάσεις που δικαίωσαν την εταιρεία ενώ άλλες εκκρεμούν. Ενδεικτικά, η έκδοση της άδειας δόμησης που θα επέτρεπε στην Ελληνικός Χρυσός να ολοκληρώσει την κατασκευή του εργοστασίου εμπλουτισμού στις Σκουριές, έχει καθυστερήσει πάνω από τρία χρόνια. Η Ελληνικός Χρυσός αδυνατεί στην παρούσα φάση να ολοκληρώσει τα επενδυτικά της σχέδια στη Χαλκιδική λόγω των πράξεων και των παραλείψεων του Υπουργείου και άλλων Δημόσιων υπηρεσιών αναφορικά με την έγκαιρη έκδοση αδειών και εγκρίσεων “ρουτίνας» που δεν είναι μόνο νόμιμη αλλά και συμβατική υποχρέωση του Ελληνικού Δημοσίου».
Συνεπώς, τόνισε ο διευθύνων σύμβουλος της Eldorado Gold Πολ Ράιτ, «είναι συνετό να μειώσουμε την επένδυση κεφαλαίων στην Ελλάδα τη δεδομένη χρονική στιγμή. Ελπίζουμε να επαναρχίσουμε τις ανασταλείσες δραστηριότητες και τα επενδυτικά σχέδιά μας στην Ελλάδα μόλις έγκαιρα χορηγηθούν οι απαραίτητες άδειες και υπάρξει μία πραγματική σχέση συνεργασίας στα πλαίσια των συμβατικών υποχρεώσεων μεταξύ της Ελληνικός Χρυσός και του Ελληνικού Δημοσίου». Ταυτόχρονα, συναντήθηκε με τον νεοεκλεγέντα πρόεδρο της Νέας Δημοκρατίας Κυριάκο Μητσοτάκη, δηλώνοντας πριν τη συνάντηση ότι «ελπίζει πως το Συμβούλιο της Επικρατείας θα αποφασίσει υπέρ της εταιρείας», οριστικοποιώντας την προσωρινή του απόφαση του Οκτωβρίου 2015, με την οποία ανέστειλε την απόφαση Σκουρλέτη του Αυγούστου 2015 που είχε ανακαλέσει ορισμένες άδειες της Ελληνικός Χρυσός. Ο δε Κυριάκος Μητσοτάκης δήλωσε πως «στις Σκουριές η ιδεοληπτική πολιτική της Κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ διώχνει τη μεγαλύτερη επένδυση στη χώρα».
Η διένεξη απέκτησε και «ευρωπαϊκή διάσταση» ενόψει της άφιξης των δανειστών στην Αθήνα. Ο εκπρόσωπος της Κομισιόν ρωτήθηκε για το θέμα την προήγουμενη Τρίτη και στην απάντηση του υπενθύμισε στην ελληνική κυβέρνηση ότι βάσει του 3ου μνημονίου έχει δεσμευτεί «στην ενίσχυση της ικανότητας της χώρας να τραβήξει ξένες και εγχώριες επενδύσεις ή στην συγκράτηση των υφιστάμενων»…
Η εταιρεία λοιπόν επέλεξε να πολιτικοποιήσει το ζήτημα και να το θέσει στο κέντρο του δημοσίου διαλόγου με οξύτατο τρόπο, ασκώντας τεράστια πίεση. Και τα ερωτήματα είναι: Γιατί έτσι; Γιατί τώρα;
Ως προς αυτά τα ερωτήματα, πηγές του υπουργείου δηλώνουν άγνοια. Όπως αναφέρουν στελέχη του, πρόθεση της κυβέρνησης δεν ήταν να οδηγηθεί σε σύγκρουση αλλά, αντιθέτως, να βρει «λύση». Υποστηρίζουν μάλιστα ότι, ενώ είχε κλειστεί ραντεβού στις 11 Ιανουαρίου μεταξύ του Πολ Ράιτ και του υπουργού Πάνου Σκουρλέτη -και είχε προγραμματιστεί και συνάντηση του διευθύνοντος συμβούλου της Eldorado Gold με τον Αλέξη Τσίπρα εντός της εβδομάδας-, η εταιρεία ζήτησε αναβολή της συνάντησης για τις 13 Ιανουαρίου. Το υπουργείο δέχτηκε. Όμως, το βράδυ της 11ης Ιανουαρίου η εταιρεία εξέδωσε αιφνιδιαστικά την ανακοίνωσή της περί «αλλαγής των επενδυτικών σχεδίων». Το υπουργείο με τη σειρά του κατήγγειλε «εκβιαστικές μεθόδους» και δήλωσε ότι δεν υποχωρεί στις «απαιτήσεις» της εταιρείας. Την ίδια στιγμή, μια άλλη κυβερνητική ερμηνεία των κινήσεων της Eldorado Gold έκανε η κυβερνητική εκπρόσωπος Όλγα Γεροβασίλη: «Η εταιρεία δεν αποχωρεί επειδή της φταίει η κυβέρνηση, αλλά ενδεχομένως επειδή η τιμή του χρυσού έπεσε».
Από την άλλη πλευρά, πληροφορίες θέλουν την Eldorado Gold να έχει διαμηνύσει αρκετές φορές τους τελευταίους μήνες πως ήθελε να συναντήσει στελέχη της κυβέρνησης, μακρυά από τα φώτα της δημοσιότητας, προκειμένου να βρουν «λύση». Τα εν λόγω κυβερνητικά στελέχη δεν συμφώνησαν να οριστεί συνάντηση. Μάλιστα, σύμφωνα με πληροφορίες, η Eldorado Gold αρνήθηκε να προσλάβει σε θέση «συμβούλου» τον πρώην γραμματέα του υπουργικού συμβουλίου Σπύρο Σαγιά, κίνηση που της είχε προτείνει ο ίδιος μετά την αποχώρησή του από την κυβέρνηση, διότι δεν πείστηκε ότι μπορεί πράγματι σε αυτή τη φάση να της παράσχει «εξομάλυνση» των σχέσεών της με το Μαξίμου. (Όπως έχουμε γράψει σε παλαιότερο ρεπορτάζ, δεν είναι η πρώτη φορά που ο Σπύρος Σαγιάς έχει παρέμβει υπέρ της Eldorado Gold, αλλά, επί των ημερών του Παναγιώτη Λαφαζάνη ακόμη στο υπουργείο, είχε εμποδίσει την έκδοση απόφασης αναστολής της τεχνικής μελέτης για τα φράγματα στον Καρατζά Λάκκο –εκεί όπου η εταιρεία έχει προχωρήσει σε εκτεταμένα έργα υλοτομίας– με την αιτιολογία ότι θα ζητούσε αποζημιώσεις η εταιρεία.)
Ούτε όμως και την ερμηνεία περί «πτώσης της τιμής του χρυσού» δέχονται παράγοντες της αγοράς με τους οποίους συνομιλήσαμε. Αντιθέτως, τονίζουν ότι η πτώση αυτή ήταν μια λογική διόρθωση σε σχέση με την προηγούμενη πολύ υψηλή τιμή και πως σε κάθε περίπτωση μια μακροπρόθεσμη επένδυση δεν θα αναστελλόταν με τέτοιο σπασμωδικό τρόπο λόγω της πτώσης. Κοντά σ’ αυτά, προστίθεται και η επισήμανση πως όταν η εταιρεία αγόρασε τα μεταλλεία, η τιμή ήταν χαμηλότερη από τη σημερινή.
Κλειδί, συνεπώς, για την υπόθεση μοιάζει να είναι η απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας για την ανάκληση των αδειών από τον Πάνο Σκουρλέτη. Υπήρξαν τις τελευταίες μέρες υποθέσεις πως αν η οριστική απόφαση ανατρέψει την προσωρινή του Οκτωβρίου, και συνεπώς ισχύσει η ανάκληση, η Eldorado Gold θα αποχωρήσει, απαιτώντας παράλληλα αποζημιώσεις από το ελληνικό δημόσιο. Σύμφωνα ωστόσο με κυβερνητικές πηγές, η απόφαση του ΣτΕ, που δεν έχει καθαρογραφεί ακόμη, είναι στην ίδια γραμμή με την προσωρινή του Οκτωβρίου, συνεπώς ακυρώνει την απόφαση Σκουρλέτη και δικαιώνει την εταιρεία. Κι αν ακόμη, ωστόσο, δεν είναι έτσι, και η απόφαση του ΣτΕ δικαιώσει το υπουργείο, αυτό δεν σημαίνει τίποτε άλλο από το ότι η εταιρεία θα υποχρεωθεί –στο μέτρο αυτής της απόφασης, τουλάχιστον– να τηρήσει τις συμβατικές της υποχρεώσεις. Στο μεταξύ, ο διευθύνων σύμβουλος της Ελληνικός Χρυσός Μιχάλης Θεοδωρακόπουλος δηλώνει πως «θα περιμένουμε να εκδοθεί η άδεια λειτουργίας για όσο χρόνο χρειαστεί. Η Eldorado δεν πρόκειται να φύγει από την Ελλάδα εκτός αν τη διώξουν». Για τα δε πρόστιμα που έχουν επιβληθεί, μίλησε για συμψηφισμό με τα 52 εκατομμύρια από ΦΠΑ, που χρωστάει το δημόσιο στην εταιρεία…
Προς τι λοιπόν η όξυνση και η σύγκρουση; Ας θυμηθούμε συνοπτικά την ουσία των γεγονότων, όπως την έχουμε καταγράψει στο UNFOLLOW:¹
Η Eldorado Gold – Ελληνικός Χρυσός δεν λειτουργεί ακόμα σε πλήρη ανάπτυξη, όπως έχει οριστεί στη σύμβαση που έχει υπογράψει με το ελληνικό δημόσιο. Κι αυτό διότι, βάσει της σύμβασης, το βασικό επιχείρημα της εταιρείας είναι ότι, για να προχωρήσει σε νέες εξορύξεις, δεν θα χρησιμοποιήσει το επικίνδυνο και απαγορευμένο κυάνιο αλλά την πρωτοποριακή μέθοδο της ακαριαίας τήξης (flash smelting). Η Διεύθυνση Μεταλλευτικών και Βιομηχανικών Ορυκτών (ΔΙΜΕΒΟ) του ΥΠΕΚΑ, ωστόσο, με γνωμοδότησή της επί της Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων της εταιρείας, έδειχνε να μην πείθεται ότι η μέθοδος αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην περιοχή καθώς είναι ακατάλληλη για συμπυκνώματα με υψηλή περιεκτικότητα σε αρσενικό, όπως αυτά των μεταλλείων Κασσάνδρας, για μια σειρά από λόγους – ασφάλειας, περιβαλλοντικούς, τεχνικούς, οικονομικούς. Ζητούσε λοιπόν «περαιτέρω δοκιμή σε μεγαλύτερη κλίμακα προκειμένου να προσαρμοστεί σε ημιβιομηχανικό επίπεδο στα συγκεκριμένα συμπυκνώματα των Μεταλλείων Κασσάνδρας», καθώς και να προβλεφθεί εναλλακτική μεταλλουργική μέθοδος για την περίπτωση που αυτή δεν μπορέσει να εφαρμοστεί. Της δόθηκε τριετής διορία ώστε να καταθέσει νέα τεχνική μελέτη στην οποία θα υποστήριζε ότι, βάσει των βιομηχανικών δοκιμών που της ζητήθηκαν να κάνει από τη ΔΙΜΕΒΟ –και εκείνη θα έκανε σε μικρότερη κλίμακα ασφαλώς από το τελικό έργο αλλά πάντως σίγουρα σε αρκετά μεγάλη κλίμακα και σε χώρο κοντά στο κύριο έργο–, τεκμηριώνεται επιστημονικά η πρόταση της εταιρείας ότι η τεχνολογία flash smelting μπορεί να επεξεργαστεί το συγκεκριμένο μίγμα συμπυκνωμάτων χαλκού-χρυσού με υψηλή περιεκτικότητα αρσενικού. Η διορία της έληγε στις 10 Φεβρουαρίου 2015, μόλις αναλάμβανε δηλαδή καθήκοντα η νέα κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ. Πολλοί είχαν τότε πιστέψει ότι παρουσιαζόταν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να εκδιωχθεί η Eldorado Gold – Ελληνικός Χρυσός, όπως άλλωστε το κίνημα που και ο ΣΥΡΙΖΑ υποστήριζε ως αντιπολίτευση είχε απαιτήσει, λόγω του γεγονότος πως η μέθοδος που πρότεινε η εταιρεία ήταν αδύνατο να υλοποιηθεί, ενώ η μονάδα που έπρεπε να εγκαταστήσει για να πραγματοποιήσει τις δοκιμές που της είχαν ζητηθεί από τη ΔΙΜΕΒΟ δεν είχε πραγματοποιηθεί.
Η εταιρεία είχε υποβάλλει τις τεχνικές της μελέτες για τα εργοστάσια εμπλουτισμού και μεταλλουργίας από το Δεκέμβριο του 2014 (σχεδόν δύο μήνες νωρίτερα από την προθεσμία της, που έληγε στις 10/02/15, και στην εκπνοή της συγκυβέρνησης Ν.Δ-ΠΑΣΟΚ). Επί υπουργίας Παναγιώτη Λαφαζάνη, οι μελέτες αυτές επιστρέφονται λόγω ελλείψεων (μεταξύ των οποίων και η παράλειψη διενέργειας ημιβιομηχανικών επιτόπιων δοκιμών της προτεινόμενης μεταλλουργικής μεθόδου flash smelting). Τα δύο έγγραφα με τα οποία ζητήθηκε η συμπλήρωση των στοιχείων κοινοποιήθηκαν στην εταιρεία στις 28 Απριλίου και έδιναν διορία 45 ημερών. Τότε η εταιρεία προσέφυγε στο Συμβούλιο της Επικρατείας με σκοπό την ακύρωση του εγγράφου με το οποίο το υπουργείο ζητούσε συμπληρώσεις στις τεχνικές μελέτες. Το ΣτΕ δέχτηκε το αίτημα της Eldorado Gold – Ελληνικός Χρυσός.
Από τις κινήσεις του υπουργείου μέχρι την απόφαση του ΣτΕ, μεσολαβούν το δημοψήφισμα και η ψήφιση του τρίτου μνημονίου και η αντικατάσταση του Παναγιώτη Λαφαζάνη από τον Πάνο Σκουρλέτη. Ακολούθως, ενώ γίνεται εισήγηση στον υπουργό να κάνει ανάκληση της Απόφασης Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων (ΑΕΠΟ) για τη δραστηριότητα των μεταλλείων Χαλκιδικής, με προοπτική αμέσως μετά να προσβληθεί και η σύμβαση, εκείνος προκρίνει τη λύση της ανάκλησης των εγκρίσεων μόνο σε Σκουριές και Ολυμπιάδα, για να μην απολυθούν οι μεταλλωρύχοι στα παλιά μεταλλεία, δίνοντας και διορία ενός χρόνου για να υποβάλει η εταιρεία τα απαιτούμενα δικαιολογητικά «για την έκδοση κάθε αναγκαίας άδειας για την εγκατάσταση και λειτουργία της προβλεπόμενης ως άνω κατάλληλης ημιβιομηχανικής μονάδας επί τόπου του έργου». Άλλωστε, όπως ο ίδιος είπε στους δημοσιογράφους την ημέρα της ανακοίνωσης της απόφασής του, «αυτό μεταφράζεται σε ένα προσωρινό σταμάτημα των εργασιών της εταιρείας στις Σκουριές».
Δεν ήταν λίγοι αυτοί που τότε είχαν αναρωτηθεί αν η απόφαση Σκουρλέτη ήταν απλώς μια προσπάθεια να μην «χαθούν» οι τοπικοί βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ, προσχωρώντας στη ΛΑΕ. Όσο κι αν αυτό μοιάζει πιθανό, εξακολουθεί να μην εξηγεί γιατί, αφού η παρέμβαση του υπουργού ήταν πολύ πιο ήπια από όσο θα μπορούσε, προχώρησε η Eldorado Gold στη σύγκρουση που είδαμε τις τελευταίες μέρες.
Τρία σημεία πρέπει να συνυπολογιστούν ως στοιχεία μιας απάντησης: Πρώτον, ότι η νέα προσέγγιση του ΣΥΡΙΖΑ, προκειμένου να περιορίσει το πλήγμα από την εγκατάλειψη του κινήματος στις Σκουριές, είναι η «νομιμότητα». Ο τρόπος που το Μαξίμου πιστεύει ότι μπορεί να επιτύχει να περιορίσει την κατακραυγή στην περίπτωση συνεργασίας του με την Eldorado Gold είναι να είναι σε θέση να υποστηρίξει πως την έβαλε να κάνει ό,τι κανένας άλλος δεν «τόλμησε» στο παρελθόν. Έχει λοιπόν πάψει μεν να μιλάει για εκδίωξη της εταιρείας, διαμηνύει ωστόσο σε όλους τους τόνους ότι η εταιρεία μπορεί να παραμείνει αν εκπληρώσει στο ακέραιο τις νόμιμες υποχρεώσεις της – κάτι που, όπως είδαμε, δεν έχει κάνει. Η κυβέρνηση άλλωστε καθόλου δεν κρύβει αυτή της την προσέγγιση: Σε συνάντησή του με τον πρεσβευτή του Καναδά στην Ελλάδα Κιθ Μόριλ, ο Νίκος Παππάς καλωσόρισε τις καναδικές επενδύσεις στη χώρα, υπό την προϋπόθεση της αυστηρής τήρησης της νομιμότητας, ενώ ο Γιώργος Σταθάκης μίλησε για τα μεταλλεία της Χαλκιδικής από το βήμα της Βουλής και δήλωσε πως «θέλουμε διάλογο και συντεταγμένο πλαίσιο εντός του οποίου θα λυθούν τα τρία–τέσσερα προβλήματα».
Δεύτερον, η Eldorado Gold κερδίζει επιμέρους μάχες αλλά εξακολουθεί να μην κατασκευάζει την μονάδα που απαιτείται για να αποδείξει ότι η προτεινόμενη μέθοδός της λειτουργεί. Πηγές του υπουργείου μάλιστα υποστηρίζουν πως τους έχει διαμηνυθεί ότι η εταιρεία δεν πρόκειται να προχωρήσει «εξαιτίας του μεγάλου κόστους», διότι «δεν πρόκειται να πετάξουμε μερικά εκατομμύρια ευρώ για να αποδείξουμε την ορθότητα της μεθόδου». Την ίδια ώρα, στελέχη της τοπικής αυτοδιοίκησης στην Χαλκιδική υπογραμμίζουν ότι οι κινήσεις της εταιρείας έχουν επικοινωνιακό χαρακτήρα, αφού η τακτική της, όλα τα προηγούμενα χρόνια, είναι να παίρνει τις άδειες με τη μέθοδο της «σαλαμοποίησης», κομμάτι – κομμάτι, αποφεύγοντας να λάβει συνολική αδειοδότηση.
Τρίτον, όπως έχουμε εντοπίσει σε καταγγελία-αναφορά που κατατέθηκε από το Παρατηρητήριο Μεταλλευτικών Δραστηριοτήτων στις δικαστικές αρχές (12/09/2013), η εταιρεία, με πρόσχημα την αποκατάσταση του παλιού τέλματος στην Ολυμπιάδα, φέρεται να εξάγει χρυσοφόρα και αργυρούχα συμπυκνώματα, τα οποία μέσω του λιμανιού της Θεσσαλονίκης (όπου δηλώνονται ως «πρώτη ύλη για την παραγωγή διοξειδίου του θείου και θεϊκού οξέως» αποκρύπτοντας την περιεκτικότητα σε πολύτιμα μέταλλα) φτάνουν στην Κίνα, όπου και γίνεται η μεταλλουργική τους επεξεργασία.
Τι θέλει λοιπόν η Eldorado Gold και γιατί σήκωσε όλη αυτή την φασαρία;
Η μόνη λογική απάντηση που προκύπτει είναι πως δεν θέλει να φύγει αλλά να μείνει, δίχως να κατασκευάσει την μονάδα που απαιτείται και δίχως να κάνει τη μεταλλουργική επεξεργασία στην Ελλάδα, όπως απαιτεί η συμφωνία της, γεγονός που θα στερήσει από το ελληνικό δημόσιο την σημαντικότερη πηγή εσόδων. Αντ’ αυτού, μοιάζει να θέλει να εξάγει τα συμπυκνώματα ανενόχλητη, όντας διατεθειμένη να πληρώσει παραπάνω για «περιβαλλοντική αποκατάσταση» (χρήματα που δεν θα αποτελέσουν έσοδα για το δημόσιο και που σε κάθε περίπτωση θα είναι πολύ λιγότερα από ό,τι αν γινόταν εδώ η επεξεργασία), προκειμένου να βρεθεί «τρόπος» να παρακαμφθεί ο σκόπελος.
Δεν αληθεύει ότι η κυβέρνηση και το υπουργείο επηρεάζεται «από ομάδες αντιτιθέμενες σε επενδύσεις», όπως υποστήριξε η Eldorado Gold – αυτό είναι προσχηματικό. Ο ΣΥΡΙΖΑ την έχει κάνει προ πολλού αυτή τη στροφή. Απλώς, η κυβέρνηση δεν έχει βρει τρόπο, δεδομένης της προϊστορίας με την συγκεκριμένη εταιρεία, να την εξυπηρετήσει μέχρι στιγμής. Η ιστορία εταιρειών στην Ελλάδα που απολάμβαναν πλήρη ασυλία και carte blanche στις δραστηριότητές τους είναι μακρά. Μένει να δούμε προς ποια κατεύθυνση θα κινηθεί τώρα η κυβέρνηση. Και έτσι ίσως διαλευκανθεί και κατά πόσο η κλιμάκωση από την πλευρά της Eldorado Gold ήταν πράγματι τόσο αιφνιδιαστική όσο υποστηρίζει το υπουργείο.
_____
¹ Έχουμε δημοσιεύσει εκτενέστατα ρεπορτάζ για την υπόθεση. Βλ. Μαρινίκη Αλεβιζοπούλου, «Χαλκιδική: το Ελληνικό Ελντοράντο», UNFOLLOW 14 (Φεβρουάριος 2013)· «Χαλκιδική: Τα ψέματα του Σαμαρά, ο εκβιασμός των Καναδών και ο Ταγίπ Ερντογάν», UNFOLLOW 15 (Μάρτιος 2013)· «Πώς μπορεί να ξεκινήσει ο ΣΥΡΙΖΑ το ξήλωμα της Eldorado Gold;», UNFOLLOW 38 (Φεβρουάριος 2015)· «Από το μνημόνιο στις Σκουριές: Είναι προεκλογικό πυροτέχνημα η απόφαση Σκουρλέτη;», UNFOLLOW 45 (Σεπτέμβριος 2015).
Μαρινίκη Αλεβιζοπούλου & Παναγιώτης Θεοδωρόπουλος | 15/1/2016
http://unfollow.com.gr/web-only/ti-simvainei-me-tin-eldorado-gold/
ΠΡΕΖΑ TV
17-1-2016
Και ξαφνικά, στις 11 Ιανουαρίου, η Eldorado Gold ανακοινώνει «αλλαγές στα επενδυτικά της σχέδια» επειδή «για να ολοκληρώσει την κατασκευή και ανάπτυξη των μεταλλευτικών της έργων στη Χαλκιδική, η εταιρεία Ελληνικός Χρυσός, θυγατρική της Eldorado στην Ελλάδα, χρειάζεται τη χορήγηση μίας σειράς αδειών και εγκρίσεων “ρουτίνας” από διάφορες Δημόσιες υπηρεσίες, κυρίως υπό την εποπτεία του Υπουργείου Ενέργειας και Περιβάλλοντος».
Η εταιρεία απέδωσε τις καθυστερήσεις στην έκδοση των αδειών στον «επηρεασμό» του υπουργείου και των υπηρεσιών «από ομάδες αντιτιθέμενες σε επενδύσεις». Και συμπλήρωσε: «Το 2015 μάλιστα, το Υπουργείο ανακάλεσε ή ανέστειλε ορισμένες άδειες της Ελληνικός Χρυσός […], κάτι που είχε αρνητική επίπτωση στο χρονοδιάγραμμα και στον προϋπολογισμό της Εταιρείας για την υλοποίηση της επένδυσης. Η Ελληνικός Χρυσός αναγκάστηκε να προσφύγει στα δικαστήρια προκειμένου να διευθετηθούν αυτές οι καθυστερήσεις στην έκδοση αδειών, με αποτέλεσμα να έχουν εκδοθεί αποφάσεις που δικαίωσαν την εταιρεία ενώ άλλες εκκρεμούν. Ενδεικτικά, η έκδοση της άδειας δόμησης που θα επέτρεπε στην Ελληνικός Χρυσός να ολοκληρώσει την κατασκευή του εργοστασίου εμπλουτισμού στις Σκουριές, έχει καθυστερήσει πάνω από τρία χρόνια. Η Ελληνικός Χρυσός αδυνατεί στην παρούσα φάση να ολοκληρώσει τα επενδυτικά της σχέδια στη Χαλκιδική λόγω των πράξεων και των παραλείψεων του Υπουργείου και άλλων Δημόσιων υπηρεσιών αναφορικά με την έγκαιρη έκδοση αδειών και εγκρίσεων “ρουτίνας» που δεν είναι μόνο νόμιμη αλλά και συμβατική υποχρέωση του Ελληνικού Δημοσίου».
Συνεπώς, τόνισε ο διευθύνων σύμβουλος της Eldorado Gold Πολ Ράιτ, «είναι συνετό να μειώσουμε την επένδυση κεφαλαίων στην Ελλάδα τη δεδομένη χρονική στιγμή. Ελπίζουμε να επαναρχίσουμε τις ανασταλείσες δραστηριότητες και τα επενδυτικά σχέδιά μας στην Ελλάδα μόλις έγκαιρα χορηγηθούν οι απαραίτητες άδειες και υπάρξει μία πραγματική σχέση συνεργασίας στα πλαίσια των συμβατικών υποχρεώσεων μεταξύ της Ελληνικός Χρυσός και του Ελληνικού Δημοσίου». Ταυτόχρονα, συναντήθηκε με τον νεοεκλεγέντα πρόεδρο της Νέας Δημοκρατίας Κυριάκο Μητσοτάκη, δηλώνοντας πριν τη συνάντηση ότι «ελπίζει πως το Συμβούλιο της Επικρατείας θα αποφασίσει υπέρ της εταιρείας», οριστικοποιώντας την προσωρινή του απόφαση του Οκτωβρίου 2015, με την οποία ανέστειλε την απόφαση Σκουρλέτη του Αυγούστου 2015 που είχε ανακαλέσει ορισμένες άδειες της Ελληνικός Χρυσός. Ο δε Κυριάκος Μητσοτάκης δήλωσε πως «στις Σκουριές η ιδεοληπτική πολιτική της Κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ διώχνει τη μεγαλύτερη επένδυση στη χώρα».
Η διένεξη απέκτησε και «ευρωπαϊκή διάσταση» ενόψει της άφιξης των δανειστών στην Αθήνα. Ο εκπρόσωπος της Κομισιόν ρωτήθηκε για το θέμα την προήγουμενη Τρίτη και στην απάντηση του υπενθύμισε στην ελληνική κυβέρνηση ότι βάσει του 3ου μνημονίου έχει δεσμευτεί «στην ενίσχυση της ικανότητας της χώρας να τραβήξει ξένες και εγχώριες επενδύσεις ή στην συγκράτηση των υφιστάμενων»…
Η εταιρεία λοιπόν επέλεξε να πολιτικοποιήσει το ζήτημα και να το θέσει στο κέντρο του δημοσίου διαλόγου με οξύτατο τρόπο, ασκώντας τεράστια πίεση. Και τα ερωτήματα είναι: Γιατί έτσι; Γιατί τώρα;
Ως προς αυτά τα ερωτήματα, πηγές του υπουργείου δηλώνουν άγνοια. Όπως αναφέρουν στελέχη του, πρόθεση της κυβέρνησης δεν ήταν να οδηγηθεί σε σύγκρουση αλλά, αντιθέτως, να βρει «λύση». Υποστηρίζουν μάλιστα ότι, ενώ είχε κλειστεί ραντεβού στις 11 Ιανουαρίου μεταξύ του Πολ Ράιτ και του υπουργού Πάνου Σκουρλέτη -και είχε προγραμματιστεί και συνάντηση του διευθύνοντος συμβούλου της Eldorado Gold με τον Αλέξη Τσίπρα εντός της εβδομάδας-, η εταιρεία ζήτησε αναβολή της συνάντησης για τις 13 Ιανουαρίου. Το υπουργείο δέχτηκε. Όμως, το βράδυ της 11ης Ιανουαρίου η εταιρεία εξέδωσε αιφνιδιαστικά την ανακοίνωσή της περί «αλλαγής των επενδυτικών σχεδίων». Το υπουργείο με τη σειρά του κατήγγειλε «εκβιαστικές μεθόδους» και δήλωσε ότι δεν υποχωρεί στις «απαιτήσεις» της εταιρείας. Την ίδια στιγμή, μια άλλη κυβερνητική ερμηνεία των κινήσεων της Eldorado Gold έκανε η κυβερνητική εκπρόσωπος Όλγα Γεροβασίλη: «Η εταιρεία δεν αποχωρεί επειδή της φταίει η κυβέρνηση, αλλά ενδεχομένως επειδή η τιμή του χρυσού έπεσε».
Από την άλλη πλευρά, πληροφορίες θέλουν την Eldorado Gold να έχει διαμηνύσει αρκετές φορές τους τελευταίους μήνες πως ήθελε να συναντήσει στελέχη της κυβέρνησης, μακρυά από τα φώτα της δημοσιότητας, προκειμένου να βρουν «λύση». Τα εν λόγω κυβερνητικά στελέχη δεν συμφώνησαν να οριστεί συνάντηση. Μάλιστα, σύμφωνα με πληροφορίες, η Eldorado Gold αρνήθηκε να προσλάβει σε θέση «συμβούλου» τον πρώην γραμματέα του υπουργικού συμβουλίου Σπύρο Σαγιά, κίνηση που της είχε προτείνει ο ίδιος μετά την αποχώρησή του από την κυβέρνηση, διότι δεν πείστηκε ότι μπορεί πράγματι σε αυτή τη φάση να της παράσχει «εξομάλυνση» των σχέσεών της με το Μαξίμου. (Όπως έχουμε γράψει σε παλαιότερο ρεπορτάζ, δεν είναι η πρώτη φορά που ο Σπύρος Σαγιάς έχει παρέμβει υπέρ της Eldorado Gold, αλλά, επί των ημερών του Παναγιώτη Λαφαζάνη ακόμη στο υπουργείο, είχε εμποδίσει την έκδοση απόφασης αναστολής της τεχνικής μελέτης για τα φράγματα στον Καρατζά Λάκκο –εκεί όπου η εταιρεία έχει προχωρήσει σε εκτεταμένα έργα υλοτομίας– με την αιτιολογία ότι θα ζητούσε αποζημιώσεις η εταιρεία.)
Ούτε όμως και την ερμηνεία περί «πτώσης της τιμής του χρυσού» δέχονται παράγοντες της αγοράς με τους οποίους συνομιλήσαμε. Αντιθέτως, τονίζουν ότι η πτώση αυτή ήταν μια λογική διόρθωση σε σχέση με την προηγούμενη πολύ υψηλή τιμή και πως σε κάθε περίπτωση μια μακροπρόθεσμη επένδυση δεν θα αναστελλόταν με τέτοιο σπασμωδικό τρόπο λόγω της πτώσης. Κοντά σ’ αυτά, προστίθεται και η επισήμανση πως όταν η εταιρεία αγόρασε τα μεταλλεία, η τιμή ήταν χαμηλότερη από τη σημερινή.
Κλειδί, συνεπώς, για την υπόθεση μοιάζει να είναι η απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας για την ανάκληση των αδειών από τον Πάνο Σκουρλέτη. Υπήρξαν τις τελευταίες μέρες υποθέσεις πως αν η οριστική απόφαση ανατρέψει την προσωρινή του Οκτωβρίου, και συνεπώς ισχύσει η ανάκληση, η Eldorado Gold θα αποχωρήσει, απαιτώντας παράλληλα αποζημιώσεις από το ελληνικό δημόσιο. Σύμφωνα ωστόσο με κυβερνητικές πηγές, η απόφαση του ΣτΕ, που δεν έχει καθαρογραφεί ακόμη, είναι στην ίδια γραμμή με την προσωρινή του Οκτωβρίου, συνεπώς ακυρώνει την απόφαση Σκουρλέτη και δικαιώνει την εταιρεία. Κι αν ακόμη, ωστόσο, δεν είναι έτσι, και η απόφαση του ΣτΕ δικαιώσει το υπουργείο, αυτό δεν σημαίνει τίποτε άλλο από το ότι η εταιρεία θα υποχρεωθεί –στο μέτρο αυτής της απόφασης, τουλάχιστον– να τηρήσει τις συμβατικές της υποχρεώσεις. Στο μεταξύ, ο διευθύνων σύμβουλος της Ελληνικός Χρυσός Μιχάλης Θεοδωρακόπουλος δηλώνει πως «θα περιμένουμε να εκδοθεί η άδεια λειτουργίας για όσο χρόνο χρειαστεί. Η Eldorado δεν πρόκειται να φύγει από την Ελλάδα εκτός αν τη διώξουν». Για τα δε πρόστιμα που έχουν επιβληθεί, μίλησε για συμψηφισμό με τα 52 εκατομμύρια από ΦΠΑ, που χρωστάει το δημόσιο στην εταιρεία…
Προς τι λοιπόν η όξυνση και η σύγκρουση; Ας θυμηθούμε συνοπτικά την ουσία των γεγονότων, όπως την έχουμε καταγράψει στο UNFOLLOW:¹
Η Eldorado Gold – Ελληνικός Χρυσός δεν λειτουργεί ακόμα σε πλήρη ανάπτυξη, όπως έχει οριστεί στη σύμβαση που έχει υπογράψει με το ελληνικό δημόσιο. Κι αυτό διότι, βάσει της σύμβασης, το βασικό επιχείρημα της εταιρείας είναι ότι, για να προχωρήσει σε νέες εξορύξεις, δεν θα χρησιμοποιήσει το επικίνδυνο και απαγορευμένο κυάνιο αλλά την πρωτοποριακή μέθοδο της ακαριαίας τήξης (flash smelting). Η Διεύθυνση Μεταλλευτικών και Βιομηχανικών Ορυκτών (ΔΙΜΕΒΟ) του ΥΠΕΚΑ, ωστόσο, με γνωμοδότησή της επί της Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων της εταιρείας, έδειχνε να μην πείθεται ότι η μέθοδος αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην περιοχή καθώς είναι ακατάλληλη για συμπυκνώματα με υψηλή περιεκτικότητα σε αρσενικό, όπως αυτά των μεταλλείων Κασσάνδρας, για μια σειρά από λόγους – ασφάλειας, περιβαλλοντικούς, τεχνικούς, οικονομικούς. Ζητούσε λοιπόν «περαιτέρω δοκιμή σε μεγαλύτερη κλίμακα προκειμένου να προσαρμοστεί σε ημιβιομηχανικό επίπεδο στα συγκεκριμένα συμπυκνώματα των Μεταλλείων Κασσάνδρας», καθώς και να προβλεφθεί εναλλακτική μεταλλουργική μέθοδος για την περίπτωση που αυτή δεν μπορέσει να εφαρμοστεί. Της δόθηκε τριετής διορία ώστε να καταθέσει νέα τεχνική μελέτη στην οποία θα υποστήριζε ότι, βάσει των βιομηχανικών δοκιμών που της ζητήθηκαν να κάνει από τη ΔΙΜΕΒΟ –και εκείνη θα έκανε σε μικρότερη κλίμακα ασφαλώς από το τελικό έργο αλλά πάντως σίγουρα σε αρκετά μεγάλη κλίμακα και σε χώρο κοντά στο κύριο έργο–, τεκμηριώνεται επιστημονικά η πρόταση της εταιρείας ότι η τεχνολογία flash smelting μπορεί να επεξεργαστεί το συγκεκριμένο μίγμα συμπυκνωμάτων χαλκού-χρυσού με υψηλή περιεκτικότητα αρσενικού. Η διορία της έληγε στις 10 Φεβρουαρίου 2015, μόλις αναλάμβανε δηλαδή καθήκοντα η νέα κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ. Πολλοί είχαν τότε πιστέψει ότι παρουσιαζόταν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να εκδιωχθεί η Eldorado Gold – Ελληνικός Χρυσός, όπως άλλωστε το κίνημα που και ο ΣΥΡΙΖΑ υποστήριζε ως αντιπολίτευση είχε απαιτήσει, λόγω του γεγονότος πως η μέθοδος που πρότεινε η εταιρεία ήταν αδύνατο να υλοποιηθεί, ενώ η μονάδα που έπρεπε να εγκαταστήσει για να πραγματοποιήσει τις δοκιμές που της είχαν ζητηθεί από τη ΔΙΜΕΒΟ δεν είχε πραγματοποιηθεί.
Η εταιρεία είχε υποβάλλει τις τεχνικές της μελέτες για τα εργοστάσια εμπλουτισμού και μεταλλουργίας από το Δεκέμβριο του 2014 (σχεδόν δύο μήνες νωρίτερα από την προθεσμία της, που έληγε στις 10/02/15, και στην εκπνοή της συγκυβέρνησης Ν.Δ-ΠΑΣΟΚ). Επί υπουργίας Παναγιώτη Λαφαζάνη, οι μελέτες αυτές επιστρέφονται λόγω ελλείψεων (μεταξύ των οποίων και η παράλειψη διενέργειας ημιβιομηχανικών επιτόπιων δοκιμών της προτεινόμενης μεταλλουργικής μεθόδου flash smelting). Τα δύο έγγραφα με τα οποία ζητήθηκε η συμπλήρωση των στοιχείων κοινοποιήθηκαν στην εταιρεία στις 28 Απριλίου και έδιναν διορία 45 ημερών. Τότε η εταιρεία προσέφυγε στο Συμβούλιο της Επικρατείας με σκοπό την ακύρωση του εγγράφου με το οποίο το υπουργείο ζητούσε συμπληρώσεις στις τεχνικές μελέτες. Το ΣτΕ δέχτηκε το αίτημα της Eldorado Gold – Ελληνικός Χρυσός.
Από τις κινήσεις του υπουργείου μέχρι την απόφαση του ΣτΕ, μεσολαβούν το δημοψήφισμα και η ψήφιση του τρίτου μνημονίου και η αντικατάσταση του Παναγιώτη Λαφαζάνη από τον Πάνο Σκουρλέτη. Ακολούθως, ενώ γίνεται εισήγηση στον υπουργό να κάνει ανάκληση της Απόφασης Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων (ΑΕΠΟ) για τη δραστηριότητα των μεταλλείων Χαλκιδικής, με προοπτική αμέσως μετά να προσβληθεί και η σύμβαση, εκείνος προκρίνει τη λύση της ανάκλησης των εγκρίσεων μόνο σε Σκουριές και Ολυμπιάδα, για να μην απολυθούν οι μεταλλωρύχοι στα παλιά μεταλλεία, δίνοντας και διορία ενός χρόνου για να υποβάλει η εταιρεία τα απαιτούμενα δικαιολογητικά «για την έκδοση κάθε αναγκαίας άδειας για την εγκατάσταση και λειτουργία της προβλεπόμενης ως άνω κατάλληλης ημιβιομηχανικής μονάδας επί τόπου του έργου». Άλλωστε, όπως ο ίδιος είπε στους δημοσιογράφους την ημέρα της ανακοίνωσης της απόφασής του, «αυτό μεταφράζεται σε ένα προσωρινό σταμάτημα των εργασιών της εταιρείας στις Σκουριές».
Δεν ήταν λίγοι αυτοί που τότε είχαν αναρωτηθεί αν η απόφαση Σκουρλέτη ήταν απλώς μια προσπάθεια να μην «χαθούν» οι τοπικοί βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ, προσχωρώντας στη ΛΑΕ. Όσο κι αν αυτό μοιάζει πιθανό, εξακολουθεί να μην εξηγεί γιατί, αφού η παρέμβαση του υπουργού ήταν πολύ πιο ήπια από όσο θα μπορούσε, προχώρησε η Eldorado Gold στη σύγκρουση που είδαμε τις τελευταίες μέρες.
Τρία σημεία πρέπει να συνυπολογιστούν ως στοιχεία μιας απάντησης: Πρώτον, ότι η νέα προσέγγιση του ΣΥΡΙΖΑ, προκειμένου να περιορίσει το πλήγμα από την εγκατάλειψη του κινήματος στις Σκουριές, είναι η «νομιμότητα». Ο τρόπος που το Μαξίμου πιστεύει ότι μπορεί να επιτύχει να περιορίσει την κατακραυγή στην περίπτωση συνεργασίας του με την Eldorado Gold είναι να είναι σε θέση να υποστηρίξει πως την έβαλε να κάνει ό,τι κανένας άλλος δεν «τόλμησε» στο παρελθόν. Έχει λοιπόν πάψει μεν να μιλάει για εκδίωξη της εταιρείας, διαμηνύει ωστόσο σε όλους τους τόνους ότι η εταιρεία μπορεί να παραμείνει αν εκπληρώσει στο ακέραιο τις νόμιμες υποχρεώσεις της – κάτι που, όπως είδαμε, δεν έχει κάνει. Η κυβέρνηση άλλωστε καθόλου δεν κρύβει αυτή της την προσέγγιση: Σε συνάντησή του με τον πρεσβευτή του Καναδά στην Ελλάδα Κιθ Μόριλ, ο Νίκος Παππάς καλωσόρισε τις καναδικές επενδύσεις στη χώρα, υπό την προϋπόθεση της αυστηρής τήρησης της νομιμότητας, ενώ ο Γιώργος Σταθάκης μίλησε για τα μεταλλεία της Χαλκιδικής από το βήμα της Βουλής και δήλωσε πως «θέλουμε διάλογο και συντεταγμένο πλαίσιο εντός του οποίου θα λυθούν τα τρία–τέσσερα προβλήματα».
Δεύτερον, η Eldorado Gold κερδίζει επιμέρους μάχες αλλά εξακολουθεί να μην κατασκευάζει την μονάδα που απαιτείται για να αποδείξει ότι η προτεινόμενη μέθοδός της λειτουργεί. Πηγές του υπουργείου μάλιστα υποστηρίζουν πως τους έχει διαμηνυθεί ότι η εταιρεία δεν πρόκειται να προχωρήσει «εξαιτίας του μεγάλου κόστους», διότι «δεν πρόκειται να πετάξουμε μερικά εκατομμύρια ευρώ για να αποδείξουμε την ορθότητα της μεθόδου». Την ίδια ώρα, στελέχη της τοπικής αυτοδιοίκησης στην Χαλκιδική υπογραμμίζουν ότι οι κινήσεις της εταιρείας έχουν επικοινωνιακό χαρακτήρα, αφού η τακτική της, όλα τα προηγούμενα χρόνια, είναι να παίρνει τις άδειες με τη μέθοδο της «σαλαμοποίησης», κομμάτι – κομμάτι, αποφεύγοντας να λάβει συνολική αδειοδότηση.
Τρίτον, όπως έχουμε εντοπίσει σε καταγγελία-αναφορά που κατατέθηκε από το Παρατηρητήριο Μεταλλευτικών Δραστηριοτήτων στις δικαστικές αρχές (12/09/2013), η εταιρεία, με πρόσχημα την αποκατάσταση του παλιού τέλματος στην Ολυμπιάδα, φέρεται να εξάγει χρυσοφόρα και αργυρούχα συμπυκνώματα, τα οποία μέσω του λιμανιού της Θεσσαλονίκης (όπου δηλώνονται ως «πρώτη ύλη για την παραγωγή διοξειδίου του θείου και θεϊκού οξέως» αποκρύπτοντας την περιεκτικότητα σε πολύτιμα μέταλλα) φτάνουν στην Κίνα, όπου και γίνεται η μεταλλουργική τους επεξεργασία.
Τι θέλει λοιπόν η Eldorado Gold και γιατί σήκωσε όλη αυτή την φασαρία;
Η μόνη λογική απάντηση που προκύπτει είναι πως δεν θέλει να φύγει αλλά να μείνει, δίχως να κατασκευάσει την μονάδα που απαιτείται και δίχως να κάνει τη μεταλλουργική επεξεργασία στην Ελλάδα, όπως απαιτεί η συμφωνία της, γεγονός που θα στερήσει από το ελληνικό δημόσιο την σημαντικότερη πηγή εσόδων. Αντ’ αυτού, μοιάζει να θέλει να εξάγει τα συμπυκνώματα ανενόχλητη, όντας διατεθειμένη να πληρώσει παραπάνω για «περιβαλλοντική αποκατάσταση» (χρήματα που δεν θα αποτελέσουν έσοδα για το δημόσιο και που σε κάθε περίπτωση θα είναι πολύ λιγότερα από ό,τι αν γινόταν εδώ η επεξεργασία), προκειμένου να βρεθεί «τρόπος» να παρακαμφθεί ο σκόπελος.
Δεν αληθεύει ότι η κυβέρνηση και το υπουργείο επηρεάζεται «από ομάδες αντιτιθέμενες σε επενδύσεις», όπως υποστήριξε η Eldorado Gold – αυτό είναι προσχηματικό. Ο ΣΥΡΙΖΑ την έχει κάνει προ πολλού αυτή τη στροφή. Απλώς, η κυβέρνηση δεν έχει βρει τρόπο, δεδομένης της προϊστορίας με την συγκεκριμένη εταιρεία, να την εξυπηρετήσει μέχρι στιγμής. Η ιστορία εταιρειών στην Ελλάδα που απολάμβαναν πλήρη ασυλία και carte blanche στις δραστηριότητές τους είναι μακρά. Μένει να δούμε προς ποια κατεύθυνση θα κινηθεί τώρα η κυβέρνηση. Και έτσι ίσως διαλευκανθεί και κατά πόσο η κλιμάκωση από την πλευρά της Eldorado Gold ήταν πράγματι τόσο αιφνιδιαστική όσο υποστηρίζει το υπουργείο.
_____
¹ Έχουμε δημοσιεύσει εκτενέστατα ρεπορτάζ για την υπόθεση. Βλ. Μαρινίκη Αλεβιζοπούλου, «Χαλκιδική: το Ελληνικό Ελντοράντο», UNFOLLOW 14 (Φεβρουάριος 2013)· «Χαλκιδική: Τα ψέματα του Σαμαρά, ο εκβιασμός των Καναδών και ο Ταγίπ Ερντογάν», UNFOLLOW 15 (Μάρτιος 2013)· «Πώς μπορεί να ξεκινήσει ο ΣΥΡΙΖΑ το ξήλωμα της Eldorado Gold;», UNFOLLOW 38 (Φεβρουάριος 2015)· «Από το μνημόνιο στις Σκουριές: Είναι προεκλογικό πυροτέχνημα η απόφαση Σκουρλέτη;», UNFOLLOW 45 (Σεπτέμβριος 2015).
Μαρινίκη Αλεβιζοπούλου & Παναγιώτης Θεοδωρόπουλος | 15/1/2016
http://unfollow.com.gr/web-only/ti-simvainei-me-tin-eldorado-gold/
ΠΡΕΖΑ TV
17-1-2016
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου